فیروزه کوبی

هنر فیروزکوبی تاریخچه ای نه چندان دور دارد و حدود 60 تا 70 سال از قدمت آن می گذرد، در این هنر سنگ فیروزه مرغوب نیشابور توسط هنرمندان خراسانی بر روی سطح ظروف مختلف چسبانده می شود. فیروزه کوبی یا در اصلاح انگلیسی Turguoise Inlaying نوعی هنر نصب جواهر بر روی سطح ظروف شامل مس، برنج ، نقره ، نیکل ، برنز و … می باشد. هر چند زادگاه این هنر خراسان میباشد اما رفته رفته این هنر به مهد هنر و صنایع دستی شهر اصفهان هجرت نمود.

صنایع دستی فیروزه کوبی

این هنر تا چندی پیش فقط بر روی انواع زیورآلات انجام میشد استاد صدیق پور از اساتید به نام این هنر بود. به گفته وی ، بدلیل اشباع فیروزه کوبی روی جواهرات و تکراری شدن این حرفه، فیروزه کوبی روی سطوح دیگر ظروف کاربردی و تزیینی انجام پذیرفت.

عموما محصولات فیروزه کوبی،هم کاربردی و هم تزیینی می باشد. در هنر فیروزه کوبی سنگهای فیروزه نیشابور با روش دستی و با ظرافت برروی زمینه مسی چون سنگاب، در کنار یکدیگر نهاده می شوند.روش تولید این شاخه از صنایع دستی یعنی فیروزه کوب به اختصار خدمت شما گرامیان و علاقمندان به هنر و صنایع دستی عرضه می گردد.

ابتدا زیر ساخت مسی با روش خم کاری از مس به ضخامت تقریبی 1.5 میلیمتر تولید میشود. ضخامت فلز مورد استفاده در فیروزه کوبی به اندازه ظرف بستگی دارد و از 5/1 سانت تا 3/0 سانت متغیر است. بنا به بزرگی و کوچکی ظرف ، ضخامت متغیر است. برای ظروف کوچکتر از ورقه مسی نازکتر و جهت ظروف بزرگتر از ورقه مسی ضخیمتر استفاده میشود.

در اصفهان محله دروازه حسن آباد مکانی است که این کار یعنی خم کاری زیر ساخت های مسی در آنجا انجام میگیرد.

ساخت فیروزه کوبی

برای ساخت بدنه فیروزه کوبی علاوه بر مراحلی که برای ساخت دیگر ظروف انجام میگیرد مرحله ای به نام «نکر کاری» وجود دارد. در این مرحله قسمتهایی از ظرف که قرار است فیروزه کوبی شود،‌با زاویه 90 درجه حدود 2 تا 3 میلیمتر پایین میرود.

پس از پرداخت ظرف یا زیر ساخت به کارگاه فیروزه چسبانی رفته در اختیار استاد فیروزکوب قرار میگیرد.

عمده فیروزه مورد استفاده در هنر فیروزه کوبی از کارگاههای فیروزه تراشی مشهد یا نیشابور به دست هنرمندان فیروزه کوب میرسد. وزن با اندازه و به قیرات محاسبه و قیمتگذاری میشود، مقداری ناخالصی در فیروزه ها وجود دارد که پس از شستشو از بین میرود.

شستشو خود مراحل مختلفی دارد، ولی بعد از این مرحله نوبت به جدا سازی سنگها بر اساس ابعاد و شکل آنها میرسد.سنگهای فیروزه بر اساس شکل و اندازه بین 1تا 4 میلیمتر اصطلاحا لوحه یا گرده میشوند. همچنین بر مبنای ظرفی که قرار است روی آن چسبانده شود جدا سازی و دسته بندی میشوند.

نشاندن لاک بر روی ظرف

در این مرحله ابتدا لاک که شبیه پوسته درخت، لایه لایه است، را می کوبند و پودر قهوه ای – طلایی رنگ بدست می آید. لاک مرغوب جهت فیروزه کوبی، لاکی است که از تقطر چوب گردو بدست می آید. کالفین از تربانتین بدست می آید. تربانتین از مواد رزینی موجود در برخی کاج ها بدست می آید. نسبت مناسب برای مخلوط لاک و کالفین 6 به 4 است. در این مرحله لاک و کالفین را به نسبت 6 به 4 مخلوط مینمایند.

تغییر در نسبت لاک و کالفین باعث ایجاد اشکالاتی می شود. از جمله: استفاده زیاد از کالفین باعث ایجاد حباب های ریزی در کار میشود. این حباب ها ناشی از حل شدن کالفین در پلی استر است. لکه های زردی در قسمتهایی از لاک دیده میشود ناشی از وجود ناخالصی در کالفین و لاک و یا ذوب نشدن کالفین است. گفتنی است در بدنه های کوچکتر میتوان از کالفین به نسبت بیشتر استفاده کرد. ولی در بدنه های بزرگ استفاده بیشتر از کالفین از استحکام لاک و در نهایت فیروزه کوبی میکاهد.

در این مرحله ظرف مورد نظر کمی حرارت میبیند،سپس پودر آماده شده لاک و کالفین را در قسمت مورد نظر میریزند. سپس با مشعل حرارت میدهند تا ذوب شود این عمل را چند بار تکرار میکنند تا ضخامت لایه ایجاد شده به ارتفاع قسمت گود شده ، جهت فیروزه کوبی برسد. در حرارتدهی لاک باید دقت داشت زیرا حرارت زیاد باعث سوختن لاک میشود و در این صورت لاک خاصیت چسبندگی خود را از دست میدهد.

چسباندن فیروزه روی سطح ظروف

در این مرحله بر اساس نوع ظرف و بزرگی و کو چکی آن سنگهای بزرگ و کوچک از یکدیگر جداسازی میشوند. معمولا برای ظروف بزرگ سنگهای بزرگ و برای ظروف و سطوح کوچکتر سنگهای فیروزه کوچکتر مورد استفاده قرار میگیرد.

بهترین روش فیروزه چسبانی این است سنگها را در دو لبه قسمتی که قرار است فیروزه کوبی شود چسبانده بقیه سنگها بین کار بشود .

بعد لاکها را گرم کرده و سنگها را کمی حرارت میدهند. با حوصله و دقت زیاد سنگهای فیروزه به وسیله انبر نوک باریک روی لاک چسبانده میشود. در روشی تعدادی سنگهای فیروزه روی لاک حرارت میبیند آماده استفاده و سپس با انبر محل قرار گیری آن را تغییر میدهند.

هر چقدر سنگ ها با فاصله کمتر کنار هم قرارگیرند تا سیاهی لاک کمتر دیده شود، محصول نهایی بهتر ، زیبا تر و چشم نوازتر خواهد بود.

بهتر است این نکته را در نظر داشت تا سنگ های فیروزه از طرف پهن تر بر روی لاک قرار گیرد تا بعد از ساب خوردن فاصله های ایجاد شده بین سنگ ها به حداقل برسد. در این جا نیز دقت در حرارت دهی به لاک مهم است. زیرا حرارت زیاد باعث سوختن لاک می شود.

بعد از اینکه تمام قسمتهای مورد نظر از بدنه با سنگ فیروزه پرشد، تمام قسمتهای فیروزه کوبی مورد بررسی مجدد قرار می گیرد تا اگر در قسمت ها یی لاک بین سنگ ها بر اثر حرارت یا فشار سنگ خالی یا کم شده است، دوباره پودر لاک زده شود. به این صورت که در قسمت مورد نظر پودر آماده لاک و کالیفن می ریزند و کمی حرارت می دهند تا لاک ذوب شود و محل مورد نظر را پرکند..

مرحله ساب زدن

بعد از این مرحله قسمتهای پوشیده شده از لاک و سنگ فیروزه را به وسیله سنگ سمباده «آب ساب» می نمایند تا قسمتهای اضافی لاک و برجستگی های جزئی سنگها سائیده و صیقلی گردد. در اینجا است که سنگهای فیروزه برنگ فیروزه یی و لاک به رنگ تقریباً سیاه ( قهوه یی تیره) در بین فواصل سنگها نمایان می شود.

سابیدن سنگ های فیروزه باید به حدی باشد که سطح آن ها با سطح ظرف در یک راستا قرار گیرد و کاملاً صاف و یکدست باشد. این مرحله نیز دقت و مهارت هنرمند فیروزه کوب را می طلبد، زیرا سابیدن بیش از حد فیروزه ها باعث گود شدن و تورفتگی قسمتی از کار شده و در نهایت باعث ایجاد نقص در اثر می گرد

پس از اتمام این مرحله چنانچه در قسمتهایی از سطح کار باز به هم ریختگی وجود داشته باشد مجدداً شیئی را حرارت داده و بوسیله ی سنگهای ریز و پودر لاک قسمتهای ریخته را مرمت می نمایند و پس از آن سطح کار را سمباده زده و صیقل می نمایند. گاهی عمل مرمت را بوسیله ی نوعی بتونه ی فیروزه یی رنگ که با گل «مل» روغن و رنگ لاجورد تهیه شده انجام میدهند.

مرحله نهایی، پرداخت اثر

مرحله آخر در ساخت یک اثر فیروزه کوبی زدن پلی استر به ظرف است. پلی استر به صورت یک پوشش محافظ عمل می کند و از ایجاد خش درسطح بدنه فلزی ظرف جلوگیری می کند. البته این کار به سلیقة استاد فیروه کوب و البته مشتریان اثر نیز بستگی دارد. چنانچه بسیاری از آثار معروف این هنر پلی استر نخورده است به نظر استادکاران پلی استر از اصالت اثر می کاهد و مخاطب بدون آن رابطة بهتر و صمیمی تری با اثر برقرار می کند..

صنعتگر تولید کننده ی فیروزه کوب در مراحل کار از ابزار کار و وسایلی نیز بهره می گیرد که عمدتاً شامل قالب، چکش، دریل، چراغ گاز، چراغ بنزینی، گاز انبر، انبردست، پنس، منقاش لوله های مختلف فلزی، سوهان و سنگ سمباده می باشد.

فیروزه کوبی نهایی

نکته حائز اهمیت در فیروزه کوبی در درجه اول نصب صحیح فیروزه بر روی فلز است، به گونه ای که دارای قدرت کافی بوده و هنگام پرداخت قطعات فیروزه از آن جدا نشود و دیگر اینکه هر چه ظرف فیروزه کوبی شده پرکارتر باشد و قطعات سنگ منظم تر در کنار یکدیگر نصب شده باشد و فاصله ی زیادی در بین قطعات فیروزه دیده نشود کار دارای ارزش هنری بیشتری است.

فیروزه کوبی نیز همچون دیگر شاخه های صنایع دستی و هدایای خاص هنری است که با خلاقیت ، ابتکار و نوآوری می توان به زیبایی و چشم نوازی آن افزود.از جمله ابتکاراتی که هنرمندان فیروزه کوب درخلق آثار خود از آن بهره جسته اند، می توان به نمونه های زیر اشاره کرد :

ـ کار بر روی قسمتی از بدنه ظرف و ایجاد فضا به وسیله رشته کندن . به نظر می رسد که با استفاده از این شیوه بتوان آثاری با کاربردهای متفاوت و متنوع تولید و به بازار عرضه کرد

تلفیق هنر فیروزه کوبی و شبکه بری فلز

استفاده همزمان از این دو هنر (فیروزه کوبی ـ شبکه بری) به ایجاد تعادل بصری دریک اثر کمک شایان توجهی می کند. زیرا سبکی و وجود فضاهای خالی در شبکه بری در تضاد با سنگینی فیروزه قرار می گیرد و این تضاد به ایجاد تعادل می انجامد. البته استفاده از شبکه بری در کنار فیروزه کوبی نیاز به دقت و توجه خاصی دارد، زیرا بدنه یک اثر فیروزه کوبی نباید خیلی سبک شود ، در این صورت احتمال آسیب به اثر بسیار بیشتر می شود.

خلق آثار فاخر صنایع دستی مثل هنر فیروزه کوبی که گویای هنر و فرهنگ این مرز وبوم است ما را در شرکت تعاونی بازرگانی هفت گردون بر آن میدارد که عزم خود را جزم کنیم برای شناساندن این چیره دستی ایرانی به جهانیان. تا نشان دهیم به راستی : (( هنر نزد ایرانیان است و بس))

این هنر در کنار هدیه سازمانی میتواند در بعضی از موارد مناسب هدایای اقتصادی نیز باشد.

پکیجهای متنوع هفت گردون با چیدمانی از هدایای حکاکی روی مس و نیز محصولات خاتم کاری روی مس یا … عرضه گردیده است. البته به علت تنوع شاخه های مختلف صنایع دستی از مجموعه هایی همچون میناکاری و یا بافتهای زیبای ترمه نیز استفاده میشود.

همچنین است هدایای زیبای مس و پرداز با جلوه بی نظیرش در چیدمان پکیج ها.